No Widgets found in the Sidebar

Wareng asi matam amada Manipur gi meeyamna thengnakhiba awaba sing adugi khanduna lamyanba Hijam Irabot na changsinkhiba khongjang amadi loukhiba thoudang sing samlapna neinabani.  Neinaba asi mapung phanaba gi damak matam adugi Manipur gi matang da eikhoina khannaba ama changli. Wareng asi tangkak manga thokna khaidoki.

  1. Amang-aseng gi mayokta lamyanba Hijam Irabot ki khongjang
  2. Lamyanba Hijam Irabot amasung Nikhil Manipuri Mahasabha
  3. Nupi lal amasung lamyanba Hijam Irabot na phadok taba
  4. Lamyanba Hijam Irabot amasung Manipur gi Constitution 
  5. Lamyanba Hijam Irabot amasung Manipur da Communist ehou 
  1. Amang-aseng gi mayokta lamyanba Hijam Irabot gi khongjang 

British na Manipur bu kumsing 1891 da landaduna khudum chansinkhi amasung British na chahi manga subata ngairiba ningthem Chura Chandra bu Meetingu (Meetei ningthou) oihankhi. Mahakpu sijinaduna Manipur gi meeyambu British na henna namthanaba hotnakhi. Matung tarakpada 1892 da Manipur da chatnaramba lallup pathap chatnaba yararoi haina British na laothok-khi. Lallup pathap ki matung enna Imphal tampak ki lam pumnamak Meetingu gi lam oirammi amasung mahakki mari mata amadi mahakna chanba meeyoising da piningba lam amadi lou pithokpa amadi sijinahanba yahalammi. Lallup pathap asi chatnaba lepkhibadagi Meetingu Imphal tampak ki mapu oidare. Asumna tourakpadagidi ningthoukon amadi makhoigi naknaba meeyoi sing gi maral amasung pangal hantharakhi. Makhoina makhoigi maran mathum amadi mangkhraba pangal adu nouhounana semgatnaba lalong makhal ama oina amang-aseng haiba chatnabi asi sougatkhi. Lam gi loipot Meetingu da karaktare maduna laining gi ming da loipot khomgatkhi. 

Matam aduda bamon anouba (nouna Imphal tampak ta lakkhiba bamon kanglup) singbu sougat-tuna amang-aseng gi chatnabi henna sandokkhi. Matamduda Bamon anouba na luchingba Brahma sabha hairiba Bamon sing gi loisang asi mapangal kankhatlakhi. Bamon anouba mayam ama Meetei khungang singda leinaba mayum hongnakhi. Bamon anouba sing Meetei khungang singda paktaknana taba hourak-khi. Meeyoi amadi khun amabu amangbani haina laothokpagi hak Meetingu amadi Brahma sabha da leirammi. Amangbani haina laothok lakkani haibagi akiba leibasina, meeyam dagi ningthoukon amadi bamon anouba singna khomgatningba senkhai khomgatkhi. Makhoina vaisnav laining chatlu yadaba pangal, chakpa Meetei amasung chingmee singbu amangbani haina laothok-khi. Amangbani haina laothok-khiba meeyoi amana meeyam marakta amuk hanna tinge hairabadi brahma sabha amadi Meetingu da akaknaba sen kadaba yade.  Khudam oina, lamyanba Hijam Irabot pu amang ba meeyoi sing ga sokna-samnei haiduna  amangbani haina Brahma sabha (bamon loisang) na laothok-khi. Maram sing asi leibana, vaisnav laining gi chatnabi sing paktaknana meeyamna enba taakhi. Aduga vaisnav laining chatpa meeyoi singda gi su chandan amadi lugun senkhai pihankhi. British na oirakliba phibam asida athingba ayetpa pikhiba leite. Meeyam angakpa phangna matam aduda waakhi. Nakal amaromda khoisaonaraba meeyam leikhi nakal amaromdana British, ningthoukon amasung bamon loisang leikhi. Nakal ani gi marakta chaona muknaba ama thorakhi. Khoirang khoisaonaraba meeyamna makhal makhal gi khongjang changsillakhi. Chingmee singna Hindu sandokpa lakpa meeyoi sing bu makhoigi khun sing da changhankhide amadi Christian lanining bu sougatkhi, Meetei sing Christian laining chatpa hourak-khi. Cachar da gi Naorem Phundrei (Naoriya Phulo hainasu khangnaba) na Meetei laining yokhatnaba paotak kaya sandokpa hourak-khi. Lamyanba Irabot na luchingduna Imphal tampak ta vaisnav laining da gi amang-aseng gi chatnabi muthakadabani haina khonjang changsinba hourak-khi. 

2.    Lamyanba Hijam Irabot amasung Nikhil Manipuri Mahasabha 

Meetingu Chura Chandra na Nikhil Hindu Manipuri Mahasabha ( NHMM) semkhi aduga lamyanba Hijam Irabot pu vice president oihanduna, aduga masamak pu na president oiduna oirakliba phibam asibu heina singna laksinaba hotnarakhi. Nikhil Hindu Manipuri Mahasabha (NHMM) gi ahanba mipham Imphal da 1934 da phamkhi. Anisuba meepham Silchar gi Tarapur da 1936 ta pangthokhi. Mipham asida hiram ama oina Meetei laining gi luchingba Naorem Phundrei bu Brahma sabha na amangbani haina laothok-khibagi wapham khannakhi. Wayen oina Naorem Phundrei bu amangbani haina laothokpham thokte haina taakhi. NHMM gi ahum suba mipham Mandalay da 1937 da pangthokhi. Mipham asida Meetei mayek yokhatpagi amadi Awa na lanpha oina pukhiba Imphal tampak ki meeyam sing gi damak thabak touba gi warep loukhi. Lamyanba Hijam Irabot na luchingba  NHMM na amang-aseng gi chatnabi bu amasung chatnabi asidagi kannaba louriba meeyoi sing bu singnaba hourakkhi. Marisuba mipham dadi Nikhil Manipuri Hindu Mahasabha hairabi lup ki ming asidagi Hindu haiba wahei asi laothoklani haiba warep loukhi. Mipham asi 1938 ta Chinga da phamkhiba mipham ni. Masida Meetingu Chura Chandra yaokhide. Meetiguna durbar member sing Nikhil Manipuri Mahabasabha (NMM) gi member oina  yaoba yade haina athingba thamkhi. Asumna NMM pu Meetingu na muthatnaba hotnakhi. 

3.    Nupi Lan amasung lamyanba Hijam Irabot na phadok taba 

Kumsing 1939 da Manipur da chak tangba thokhi. Chak tangba asi lou siba amadi marwari cheng lalonba sing na cheng mapanda thadokpa amasung lotsinba da gi thoklakpani. Nupi singna chengi mill sing thingjinduna akanba makhal gi khongjang changsinkhi. Hijam Irabot na anisuba nupi lal bu sougatkhi. NMM gi manungda nupi lal bu sougatpa Irabot na luchingba kangbu amasung nupi lal sougattaba kangbu ani gi marakta chaona muknaba thorak-khi.. Lamyanba Irabot na lal houriba Ema mayam gi mamangda makhoibu sougatuna wa khara thamlubagi damak sifai thana singna mahakpu phakhi. Leibak kaiba yaba wa ngangi haiduna mahakpu chahi ahum keisum shangda da thambagi wayel kumsing 1940 da Durbar na pikhi. Mahaki khongbu na luchingba lup, Praja sanmelani amasung Krishak sanmelani, na khongjang asida makha taana saruk yaakhi. Mahakna Imphal Jail da leiringeida keisum sang da phadok taduna leiriba meeyoi singi hak ki damak khongjang changsinkhi. Mahakpu Imphal central jail da gi houjik Bangladesh ta leiba Sylhet jail da puduna thamkhi. Sylhet jail da leiringeida mahak lairik kaya paakhi amadi malem gi mapham ateidagi Sylhet jail da phadok taduna leiba communist ngei ga punduna leikhi. Mahaki hannadagi leijaramba communist wakhalon henna chetsinkhi. Mahakna Sylhet jail dagi thoklaklaba phaobada mahak Manipur da hanba yabagi ayaba Meetingu amadi Britishna pikhide. Mahak Cachar da leiba Meetei loumi singi marakta communist wakhalon sandokpagi thabak touduna matam khara leikhi. Kumsing 1946 ki March tha da Manipur da mahak halakpa yabagi ayaba phangkhi.

4.    Lamyanba Hijam Irabot amasung Manipur gi Constitution 

Lamyanba Irabot amasung mahakki communist wakhalon da thajaba kangbu ga Nikhil Manipuri Mahasabha da yaoba Indian National Congress pu sougatpa meeyoising ga chaona muknaba ama thorakki. Muknaba asigi maramdi lamyanba Irabot na Indian National Congress na semgatlakliba Bharat amadi Manipur gi mari adu yaningdabadagi ni. Matam aduda Indian National Congress amadi lup asibu sougatpa Manipur gi meeyoi khujok kharana Manipur bu Bharat da tilhannaba kanna hotnarakkhi. Praja Sangha, Krishak Sabha, Meetei Marup, Nongpok Apunba Marup, Tangkhul Long, Kuki National Assembly, Kabui Association, Khul Union amasung Mizo Union hairiba lup sing asi punduna lamyanba Irabot ki luching makha da 1946 ki October tha da United Front of Manipur semduna Manipur gi constitution ama tanbagi khongjang changsinba houkhi.Nakal amaromdana Indian National Congress sougatpa meeyoi singna NMM paisinduna Manipur State Congress olhankhi. Makhoina lalong kaya singduna Manipur bu Bharat da tinnaba hotnakhi. Talak asidi constitution gi khongjang su kansilakhi. Manipur gi ehaan haanba meeyam gi oiba consitution ama kumsing 1947 da semkhi. Manipur gi constitution asina Manipur meeyam da makhoina makhoigi mirep khanjabagi pangal peeri amadi ningthoukon amasung Brahma sabha na touningbata touramba adu kharata oirabsu lakshinba ngamkhi. Masi chatnaba houba oina 1948 ta Manipur meeyam na vote thadaduna makhoi gi meekhal khanduna legislative assembly ama semkhi. Lamyanba Irabot Krishak Sabha gi meerep oina Utlou kendra da gi meekhal aduda mai paakhi. Krishak Sabha, ningthoukon bu sougatpa meeyoi singi lup Praja Shanti amasung ching da gi independent members mayamna Manipur gi ahanba democratic oiba leingak semkhi. 

5.    Lamyanba Hijam Irabot amasung Manipur da Communist ehou 

Japan war (anisuba malem gi lanjao) loiraba matungda British na Manipur thadoknaba thourang hourakkhi. Manipur State Congress na Manipur bu Bharat da tinnaba hotnakhi. Makhoina Manipur bu Bharat ta tinnaba hotnariba asi mayang lalonba sing ga makhoiga naknaba mari leinaba, makhoida Manipur na Bharat ta tinbada henna khudong chaba leiba asi na ni. Awang nongpok ki lamdam singbu punsinduna Purvanchal Pradesh haiba Bharat gi rajya ama semnaba hotnakhi. Lamyanba Irabot na luchingba mareibak ningba loumi sinmee singna masida yaakhide. Manipur na Bharat ka punbada Manipurgi awa cheitheng khangliba loumi sinmee singi karisu kanaba leite haiba du makhoina khangkhi. Kanglup ani asi chaona muknarakhi. Lamyanba Irabot na luchingba Krishak Sabha amadi Praja Sangha na Purvanchal Pradesh semba yaroi haina meepham ama 21st September 1947 da sinkhi. Lamlai dagi Krishak Sabha gi kangbu ama meepham toupham tamna wakhat khongchat chatkhi. Wakat khongjang asina Pundongbam yourakpada police na makhoibu tamthina phuduna tankhaikhi. Loumi sinmi singa police ka khut thoknakhi. Thoudok asida Keisham Naran kouba police sub inspector ama leikhide. Thoudok asigi khudong chaba louduna leingak na lamyanba Hijam Irabot bu phanaba hotnarakani haina chingnaba leibadagi mahak meerot oikhi.  

Lamyanba Irabot na meerot oiduna Manipur gi ching tam sinba thungna chattuna communist wakhalon sandokpa hourakkhi. Lamyanba Irabot na communist wakhalon chenba meeyoi kharaga punduna Manipur da Communist party ehan hanba oina kumsing 1948 da lingkhatkhi. Mahakna meerot oiringeida Manipur gi ningthou, Meetingu Bodh Chandra bu merger agreement namdana khutyek pihanduna Manipur bu Bharat na September 1949 da namlou lousinkhi. Hairiba arotpa loumi sinmi singi lalhou lup asina manaba khunnai amagidamak amasung Manipur bu Bharat tagi ningtamhannaba gi damak lanthengnaba hourakkhi. Irabot ki khongburoi sing adu apha apun nangkhi amasung kaya ama na thawaina pontha oikhi. Irabot na 1951 da Awa lam da leiba mahakka wakhal manaba communist singi mateng lounaba chakhi. Luraba talak asida, Manipur meeyam gi puwari da khawaidagi laibak thiba thoudok ama thokhi, Irabot masagi anaba amana maram oiduna Tango haina khangnaba Awa lam gi khungang amada da leikhidre. Ngasidi lamyanba Irabot pu meeyamna lamyanba haina nungshina ningshingnari. Mahakki wakhalon ngasidi leibak asi gi meeyam gi lu tong da chuduna leihoure.