No Widgets found in the Sidebar

“Meitei gi Esei” amasung “Meitei Leima” hairiba seireng ani asi neinaduna Lamyanba Irabot ki honglakhiba wakhanlon gi echel bu khara makhei oirabusu khangba ngamnaba warengsida hotnajabani.]

Kun suba chahi cha gi hourakpada Hindu laining angakpa mawong da Imphal tampak ki Meitei sing gi marakta mara chetsinba hourakkhi. Honglakliba feebam asi matam adugi Brahma Sabha haina khangnaba Bamon loisang ga ningthou ga punduna porakhibani. Loilam mapu British na masida athingbasu pikhide. Matam aduda Meitei phurup asi Hindu laining chatpa phurup amagi saktam chap chaana louba hourakkhi. Meitei bu Govinda erat thouni touba phurup  ama oina tara nipan suba chahi chagi loiramdaidagi onthoknaba hotnarakhibadu mahei yanba hourakkhi. Hindu laining ga sagonnana amang-aseng gi chatnabi su paktaknana chathannaba hotnarakpadu mara chetpa hourakkhi. Pangal, Chingmi, Loi na chingba kanglup sing amangba ni haina kun suba chahi cha hourakpada lounaba hourakkhi. Laining asi endaba Meitei sing amang-ba ni haina laothokpagi chatnabi su lakkhi. Lamyanba Irabot matam adugi amang-aseng na thallaba, Hindu laining amasung Ningthoukon bu Meitei khunnai gi thanaba yadraba machal amagum khannaba khunnai aduda chaorakhiba meeoini.

Matam adu Meitei gi oiba yelhoungeidagi leirakpa lairik laisu tambagi phathap sing mangsillakpa matam ni amasung mamangeidagi Meitei singna sijinarakpa mayek phaoba kaonarakpa matamni. Loilam mapu British na nongchuplomgi lairik laisu tambagi phathap sing Bengali eba paaba thokpa oja sing sijinaduna Imphal tampakta pusilakpa hourakkhi. Maheisang saba hourakkhi. Maram asina Meitei sing Bengali da lairik tamba taakhi. Hannadagi leijaramba lairik laisu tambagi pathap amasung Meitei mayek ta nattana Meitei gi lon asifaoba meeraibagi feebam amada laakhi. Lon asidadi kandaba yaade, eikhoigi lairik laisu tamba asi nongchup lomgi pathap sing gi matung enna tamlabasu eikhoi gi lon da tambana chumgani haiba wakhanlon asida matam adugi akhang ahei kayana lon gi oiba khongjang houkhi. Wakhanlon asi eikhoi na houjik mapum faade haina uuragasu matam adugi oinadi loilam mapu amasung angam athou  sing na sillakliba khujin thourang sing adugi mayoktani.  Maheisang sing da Meiteilon da lairik tamgadabani haiba khongjang hourakkhi. Meiteilon da matric thaba yaanaba khongjang changduna akhang ahei kayana hotnakhi. Khongjang asi mai paktuna Meiteilon da lairik laisu tamba amasung Meiteilon da  matric thabagi ayaaba Calcutta University da gi 1924 da phangkhi.

Lamyanba Irabot ki Seireng “Meiteigi Esei”

Lamyanba Irabot su naha oina lon gi khongjang asida saruk yaakhi. Mahakna Meiteilon chaokhatnabani haiduna Meitei Chanu kouba Manipur gi ehan hanba oina Meiteilon da eeba chefong ama Christa gi kumsing 1922 da houdokkhi. Makha tarakpada, mahei sang sing da tamnabagi damak Seidam Seireng haiba seireng gi lairik asi Lamyanba Irabot na eeduna 1929 da phongkhi. Matang asi Lamyanba Irabot na nouna leingaklon gi hiramda khongdaba hourakpa matam ni haiba yai. Mahakki wakhanlon matam adugi meeyam da angam athou, mapi mapa singna namdana chelhankhiba wakhanlon dudagi thoidokna khennabadi natte haiba yai. Matam aduda mahakna Meiteilon asi chaokhatnaba hotnagadabani haiba adudi uuba phanglaklagasu atoppa hiram kayadadi mahakki wakhanlon khumang echao chaosinbamakti natte. Seidam Seireng hairiba lairik asida yaoriba mahakki seireng “Meiteigi Esei” sidagi eikhoina mahakki matam aduda leiramba wakhanlon adu uuba phangee. Seireng asida mahakna asumna eeri:

Taibangpanbagi mapu Shri Govindajigi charanda,

Meitei eikhoina nijari.

Leibak prajaga loinana Meitei ningthourel yaiphabana

Punsi tolloina panbasi

Pinabiyu haina khurumjarine ebungo.

Taibangpanba mapu bu Govinda ni haina louduna mahakna Meitei meeyam amasung ningthou gi yaifanaba seireng asida nijari. Seireng asi “Meiteigi Esei” haina mingthonduna mahakki wakhanlon da leiba Meitei gi saktam asi seireng asida fongdokli. Ningthou gi manai oiba Govinda ningjaba Meitei ni haiba wakhanlon asi “Meiteigi Esei” hairiba seireng asida mahakna fongdokli.  Adubu wakhanlon asidagi mahak matam gi matung inna tapna tapna lapthoklakkhi.

Mahakna Sadar Panchayat ki member oiba matamda amang aseng gi mayokta leppa hourakkhi. Hindu laining dagi amang-aseng gi chatna pathap muthatkadabani, Hindu laining semdokadabani haiba wakhanlon lakkhi. Mahakki khongjang asi kankhatlakpadagi Meetingu Chura Chandra na Hindu laining da ahongba poraknaba Nikhil Hindu Manipuri Mahasabha Christagi kumsing 1934 da semduna Lamyanba Irabot pu Vice President oihankhi, mahasabha asida amang-aseng sougatpa Bamon Loisang gi Atombabu Phurailatpam su yaokhi, Meetingu na President oikhi. Mahasabha gi Christagi kumsing 1938 ta famkhiba Chinga meefam da mahasabha gi ming dagi Hindu haiba wahei asi louthokpadagidi Meetingu mahabasabha tokkhi. Darbar gi member sing Meetingu gi yathang eenduna mahasabha asi tokpa taakhi adubu Lamyanba Irabot ti Darbar member oiba toktuna Nikhil Manipuri Mahasabha gi thabak thouram sing touduna leingaklon gi anouba punsi amada khongdakhi. Meitei ningthourel gi yaiphanaba lai Govinda da nijaramba Lamyanba Irabot ningthourel ga muknarakkhi.  Govinda latpa Meitei ni haina seireng eekhi ba Irabot Govinda latpa Atombabu Phurailatpam na luchingba Brahma sabha na Hindu laining gi chatna pathap thugai, Pangal sing ga sokna samnei, haiduna amangba ni haina 1938 laothokkhi.  Makha tarakpada ningthou amasung British na mahakpu Nupi lal sougatpagidamak 1940 da mahakpu fajinduna Imphal gi keisum-sang da thamkhi. Adugi matung da Sylhet ki keisum sangda amuk thakhi. 

Meitei Leima” amasung Lamyanba Irabot ki Honglakkhiba Wakhanlon 

Sylhet ki keisum-sang da mahak 1941 dagi 1943 faoba leikhi, maraksida mahakna seireng kaya amasu eekhi. Matang asida panba yaabadi mahakki matam duda eeikhiba “Meitei Leima” hairiba seireng asini. Seireng asida mahakna asumna eeri:

Machachanbi Meitei leima !

Awa nungai, paap punyada

Nacha singbu mee oihanbiyu

Tampakta konduna thambiranu.

Chatkhisanu chatning chatningbada

Thirusanu maa-maana pamba.

Yokpiro mapangal chaonaba

Thengnarusanu awa nungaibaga.

Macha lakha manga gi mama,

Machachanbi Meitei leima !

Thambiranu nachasingbu Meitei oina

Meerak tilhanbiyu thadoktuna.

Mama leibak na yokpirakpa, mamagi minungsi adugi toubimal adudi Lamyanba Irabot  na seireng asida phongdokli adubu Meitei oina thambiranu hainasu hairi. Lamyanba Irabot na “Meiteigi Esei” hairiba 1929 da phongkhiba  seireng aduda phongdokkhiba Meitei gi saktam, haibadi Govinda eratpa, ningthou ningjaba phurup ama ni haiba adudagi lapthoktuna attopa saktam ama thirunaba, “Meitei Leima” hairiba Sylhet keisum-sang da eekhiba seireng asida mahakna hairi. Meitei singbu phajinduna punsinduna leiramba, louyamchaba na khullingba khunnai gi chatnalon, Hindu laining gi cheitheng da gi nanthoktuna phurup asigi anouba saktam ama thirunaba phongdokli. Apam apamba lambi da chattuna awa nungai kaya thengnaduna meerak tinba ngamba phurup ama oinaba sotharaba Meitei phurup pu khumang chaosinba kanglup ama oinaba mahakna ningjabadu “Meitei Leima” hairiba seireng asida mami tai haina louba yai.

Kanagumbana Lamyanba Irabot ki “thambiranu nachasingbu Meitei oina” haiba wahei asida Meitei gi lon, phijet, chakcha, thadoktuna, attopa phurup ama oirase, natraga houjik eikhoina uuriba khongjang kaya gi matungda lakkhiba Meitei gi saktam asi manghankhrasi haina hairibara haina hangba adumak yai. Adubu mahakna “thambirano nachasingbu Meitei oina” hairibasida Meitei haibasigi wahanthok adu karino haibadudi Seidam Siereng da yaoriba “Meiteigi Esei” hairiba seireng asida uuba phangli. Seireng ani asi punna paaminnaba matamda mahakki wakhanlon adu eikhoina khara makhei di uuba phangani. Karigumba mahakna Meitei phurup asi mara tumna manghallasi haina haiba oiram labadi mahaknna “Meitei Leima” haiba seireng asi eramlaba matungda Manipur da hallaklaga Manipur gi oiba constitution amagi damak ningthoukon gi mayokta, British leingak ki mayokta, loumi, sinmi, Chingmi, Pangal amasung Meitei Marup ki luchingba sing ga punduna khongjang changsillamoi.  Purvanchal Pradesh semnaba khongjang gi mayokta leplammoi amasung loumi sinmee singa loinaduna yawol khongjang changlamloi.  Meitei, Chingmi amasung Pangal, nupa amasung nupi thong mannaba khunnai ama semnaba hotnaramloi.

Nouna leingaklon gi lambida khongdarakpakanda leiramba mahakki wakhanlon adudagi tapna tapna hongaktuna Meitei gi anouba saktam ama semnaba wakhanlon ama Lamyanba Irabot ta lakkhi haibasi mathakki seireng ani asina takli haiba yai. Aroibadadi ningthou, senjao paiba, louyam chaba singi mayokta khongjang changduna mannaba khunnai ama sembagi wakhanlon leirakkhi. Honglaklibasi mahakna pamjaba lambida chattuna awa ana kaya thengnaduna, malem sida thokliba thoudok kaya ama neinaduna, mahakpu phajinduna punsinduna thamlamba khunnailon adubu thugainaba thouna amasung wakhal lousing lakpani haina eikhoina louba yai. 

Avatar photo

By Michael Samjetsabam

The author is a scholar of history of philosophy and Meitei history.