No Widgets found in the Sidebar

1939 gi Nupi lan asi yelhoumee sinmi nupi singna luchingduna nupi meeyamtana houkhiba matamdugi louyam chaba ningthou gi leingak, British ki loilam leingak, amasung senjao paiba meeyancha lalonba singi mee-ot meenei gi mayokta changsingkhiba meeyamgi ehou ni.

Leingak-ki mee-ot meenei

Ningthou Churachand na pallamba matamdugi leingakna meeyambu namthaduna awaba kaya nanghankhi. Chandon senkhai, nahut-nareng gi senkhai, nupi-nupa khainabagi wakheisel (lupa 1) asinachingba kaya ama khaigatlammi. Masida nattana tera masa, mapaan, mahei kellamba thengnarabadi meecham yumbu adubu tha taruk fadok tahanba amasung lupa yangkhei thihanduna cheirak pi. Ningthou na amangbani haina laothoklaba meecham amagi emungbu keirol leikai ga totna tinnaba yahanlamde. Asi ana yaorakpa matamda pangthokpham thokpa thabak thouram sing pangthokke hairabadi emung aduna brahma samaj da che eba amasung lupa mariphu nithoi paisa ani pigadabani. Chahi kun/kunthra gi nupa singbu ‘begari phaba’ haina phaduna namdana saheb singna sagol tongduna athappa lam chatpada makhoigi acha-athak puduna khongna chathanbagi pathap su leirammi. Matam aduda naharol kaya narak mongsong singda lottuna leinakhi.

Nupi eikhoisu leingakki mayokta ehou ama hourage

Mee-ot meenei kaya thengnarakpagi pendaba amasung cheng-chak tangbagi awaba nongma-nongmagi hengatlakpana meeyamna saheb sing amasung ningthou gi leingak pamdaba hounarakkhi. Cheng tangba thingnaba nupi meeyamna Manipur dagi cheng mapanda thaba thingnaba amasung kol(rice mill) kaya linghandanaba leingakki mayokta khongjang changsillani haina Nagamapal da leiba Nikhil Manipuri Hindu Mahasabha da phongdok khi. Warep asi loubada yaokhibi nupi sing adugi manungda makhoi khara adudi maming oina pallabada:

1) Nongthombam Khongnang Devi, Tera Loukrakpam Leikai 2) Ayekpam Ongbi Rajani Devi, Tera Loukrakpam Leikai 3) Wahengbam Ongbi Tongou Devi, Wahengbam Leikai 4) Wahengbam Ongbi Kumari Devi, Mepramenjor Pukhri Mapal 5) Laisom Ningol Leipaklei Devi 6) Kshetrimayum Ongbi Mukhi Devi 7) Rajkumari Sanatombi Devi 8) Tongbram Sabi, Ningthem Pukhri Mapal 9) Sarungbam Ebeton Devi 10) Laishram Ongbi Amubi Devi 11) Chingakham Ebemhal Devi 12) Aribam Chaobiton 13) Bamon Khambi 14) Mongjam Leima 15) Loitom Tombimacha Devi

December 12, 1939, gi numidangwairam da keithel phambi nupi singna Kasturi gi dukan amadi marwari dukan singdagi cheng wanba changlubada phanglakkhide. Matam aduda Kasturi gi dukan amasung marwari gi dukan kaya thong hangnaramde. Masida asaobaga loinana nupi meeyamna Kasturi  thorak-u, dukan thong hangu, meeyamna cheng wanba lak aga marwari meeyancha makhoina thong lonba yaroi, Manipur gi fou-cheng lalonbagi thika paisillaga godown da peisillaga meeyamdana cheng leite haijinba yaroi, haina laonakhi. Asumna “Nupi Lal” hourakhi

Khuyagi uphool

Kasturi di thoklak khidre adubu mahakki machanupa Suriya na thoklak laga asumna laorakhi, “Praja nupi pumnamak hundakki chahi asimadi chagembu chaba phangli, mathangi chahi dagidi eikhoigi khuyagi uphoolga chengkrupka, chagemga noikhairaga Manipur praja pumnak pijagani.” Wapham asida khoisaonaba pokpana nupi singna numidang aduda maikei kayagi lambi-thongda marwari lalonbasingda yonnabagi lonna fou cheng karakpa adu lumduna leikhi. Sega lambiromda fou puduna lakpa san gari 4 nupi tara na fakhi. Makhoi 10 gi manungda yaokhiba nupi khara adudi 1) Laishram Kaboklei Devi 2) Laishram Pisak Devi 3) Laishram Amubi Devi 4) Aribam Chaobiton Devi 5) Kaboklei Devi. Nupi tara adubu leingakna pharaga keisum sang da numit taret ni su thamkhi. Khurairomdana chengpak gari khamduna chaikhaikhi amasung maikei kaya kayada fou, cheng, chengpak puba gari kaya phaduna chaikhainakhi. Asumna December 12 gi ahingdumadi nupi meeyam  lambi da thoklaktuna tumduna hiptuna leinakhi.

Konungda Liklai na litsinkhiba

Meeyancha amana asuk usittana lamdamsigi meeyamda asumna haiba yaroi wayel toubiyu haina nupi meeyamna darbar da thomjinduna laokhi. Adudagi nupi mayamna ningthougi konungda laktuna ningthou Churachand thoklak-u haina laobada ningthou di nare haiduna thoklaktre amasung konungi thong ayambasu lonsinduna thamkhre. Nupi meeyamna konung manungda changnaba kanna hotnaringei tallakta meeyamlaktagi Liklai koubi nupi amana konung manung changba yaba lambel amada litsinkhi. Madudagidi nupi meeyamsu mathang mathang konung manungda chensinkhirammi. Adudagidi nare haiduna leisinnaba yadabadagi ningthou thoklakhi. Adubu hairiba waphamsing adu ningthou masamakna tahoude aduna borsahebna wayengadabani haina ningthou na hairakkhi.

Sabi gi maraibakta kaorakkhiba khongpak

Nupi meeyamna yaningdabagi khollao laoduna lakhi amasung thana gi office maya yourakpada Khongdromgi Inspector Dhanachandra thoklaktuna “nupi lamhenbisa, oktabisa nakhoina chara hellaga cheng wanba phangdraga lambi lamjaoda laoraga kari kannagani, lambi lamjaoda laogadabagi saruk nayum nayumda leiriba nupa kaya adubu ahingda khutlai paihanduna thadoklaga loot touba huranba chathallu, aduga nakhoina chara helliba adu kokkani” haina laorakhi. Wapham asi tabada asaobaga loinana nupi meeyamna thanagi office manung khangchen chensinkhi amasung asaobaga loinana thana singbu cheikhi. Matang asida Khongdram Dhanachandra na “machin kanbi nupising asey maraibak ta kaobabu” hairakpada Sabi amasung nupi taruk na “kao kao” haina changsinkhibada ekhang khanghoudana Inspector na khongpakna Sabi gi maraibakta kaorakkhibada Sabi amasung nupi taruk mak longna haithaduna tukhi. Makhoi taruk adudi 1) Nongthombam Ongbi Khongnang Devi 2) Ayekpam Ongbi Rajani Devi 3) Wangkhem Ongbi Kumari Devi 4) Mukhi Devi 5) Rajkumari Sanatombi Devi 6) Patsoi Lairen Devi

Utoop laan

December 14, 1939, da police bazaar hujikna Manipur State Road Transport ki office oiriba mapham asida keithel kakhatnarakpa matamda Heirok Wangjimlomda nupi taranipan police na phakhre pao tanarakkhi. Pao asi tabadagi meeyamna achouba meepham ama phamkhi amasung ahouba oina Laishram Kulabidhu na wa ngangba hourakpada thana mayam thomjillaktuna Kulabidhu bu pharaga pukhi. Matang asida mapham aduda leiramba nupa mayamsu changsillakkhi. Leiriba police singsu nupa mayam leiriba adomda thomjillakkhi, adubu nupi singna nupa amatta sokpa yaroi haina khollao kaya laoduna police singa kanna muknakhi. Police ki saphu na henjillaklabada nupa sing aduna haying khongbal da (houjikna Manipur Rifles amasung MSRT) yonnabagi peiduna leiramba singeibak sing paiduna police ta thomba hounarakhi. Asumna police amasung meeyamgi marakta achouba utoop ki lanjao ama thokhi. Lanjao asida makhut tekpa, maphei tekpa nupi kaya ama yaokhi. Tallak asida nongmei ahum lak kapkhi. Kapkhriba nongmei adu ningthou Churachand na meeyam kinaba kapkhibani haina hainarakhi.

Nupi singi warep

December 16 ta nupi meeyamna cheirap lampakta apunbagi meepham amada thokhriba thoudok kaya asigi matangda wayel tougadabani haina ningthou Churachand da, darbar da, amasung borsaheb ta che tharagani meeyamna yabirabra haina meepham adugi luchingbi singna laothokhi. Meepham adugi luchingbi singdi 1) Wahengbam Tongou Devi 2) Nongthombam Khongnang Devi 3) Ayekpam Rajani Devi 4) Wangkhem Kumari Devi 5) Rajkumari Sanatombi Devi 6) Sabi Devi 7) Laishram Tombimacha Devi 8) Sarungbam Leimaton Devi 9) Oinam ningol Mukhi Devi 10) Laishram Leipaklei Devi 11) Bamon Khambi Devi 12) Aribam Chaobiton Devi 13) Bamon Chaonuhan Devi 14) Chingakham ningol Ibemhal Devi 15) Laimayum Maipakpi Devi 16) Laishram Amubi Devi 17) Kangjam ongbi Sanajaobi Devi 18) Ningombam Ibemcha Devi

Rajani: Brahmasabha gi wayel asi thana nakhoina touraba, nawa loude

Che pisingkhraba matungda wayel touragani, Sabi da khongpakna kaokhiba uhouba meeoi singsu kourak ani hairakhi. Asumna Sabi amasung nupi taruk adu Khongdram gi Dhanachandra yaona wahang paohang chatthakhi. Rajani na ekon konba oina changkhibada, thokhriba thoudok adudagi natheiduna Khongdramgi Dhanachandra na Rajani da huranbani haiba Ibochouba kouba nupa- amasung Ayekpam Gulamjat kouba nupa amagi matangda wahang paohang chattharakhi. Matang asida Rajani na “Brahmasabha gi bichar asi thana nakhoina purabra, nawa loude, darbar ibungosing cheda kalam tabiganu” haina haikhi. Masi hairamlaga Rajani darbar mapanda thoklaklaga thongjinda leptuna nupi sing da asumna laorakhi, “Nupi eikhoibu darbar na koukhatpase Inspector na Sabi da khongpakna kaobadi Sabi da kaoba natte praja nupi meeyamda kaobani haibagidamak darbar na koukhatpiraga huran chinthigi amang asengi bichar oina touribasi nupi praja meeyam pumnamak yaningbra?” Wapham asi tabada nupi meeyamna madu yaroi, wayel lanna tousinba yaroi, nupi eikhoibu usittaba yaroi, Inspector phugani hatkani haina laonarakpana pumnin ninkhi.

Phanek marol 2/2 amasung tem amamam

Amaromdana Sagolmangda leingakna meeyamdagi khomgatpa inn-khaisel gi matangda nupi singga leingak ka chaona muknaba thoklakhi. Masina maram oiduna Sagolmangi nupi singna meeyamgi meefam ama sinbagi thourang toukhi amasung nupi luchingbi khara lakpiduna meepham asida waa ngangbiyu haina pao chenlak khi. Pao asi tabaga nupi luchingbi ani nupa amaga loinana chatkhi. Makhoi adudi 1) Rajani Devi 2) Wangkhem Kumari Devi amasung 3) Khuraidagi Amuselung. Sagolmangda meepham touduna nupi gi akhannaba kanglup ama semle amasung nupigi secretary, president khanle. Makha tana makhoi ahum Pukhao da amuk thungle amasung apunba meeyam gi meepham phamle. Meepham aduda meeyamna leingakta inn-chingsel pipham thokte, leingakna toubiba pukhri natte, aduga leingakki mee lakpada inn-chingsel amatta pibirunu haina warep lounakhi. Aduga leingakki meeoising lakpada nupadi yumdagi mapal thokhanganu amasung nupisingna phanek marol ani setpiyu amasung khutta tem amamam paibiyu haina hairammi. Karigumba leingakki meeoisingna henjillaklabadi khutta pairiba temduna yansillu amasung mathak thangba phanek marol aduna leingakki meeoisingda kangadabani, hainasu hainakhi. Meepham aduda meereibakki pot chei sijinnaba tokpa amasung lamdam asida saba potcheitamak sijinnaba hainasu warep tanakhi.

Lupa chatret yangkheida da Nupi lan loisinge touramba

January 20, 1940, da nupi mayam punduna leiringeida nupi manga amana meeyamgi oiba che ama eraga ningthouda pisillasi haina hairakhi. Che gi marol tananaba makhoi manga na nupi luchingbi khara tonganna kousinduna haikhi. “Maharaj eikhoigi ningthouni, Manipurdagi mapanda cheng thaba thingle, kol kaya thugaikhre, houjik erang engthare, maharaj ka eikhoi yanare” haiduna che tharasi hairakkhi. Makhoi nupi mangna na makhoida ningthougi meeoi kharana asumna touragadi nupi luchingbi kharada lupa chatret yangkhei chatret yangkhei pigani, nupi meeyam yanaba themmu haina lonna hairak-e haina nupi luchingbi kharaduda pao tamkhi. Makhoi manga nasu yanaba kanna hotnarakke haina haikhi. Makhoi manga adudi 1) Aribam ongbi Chaobiton Devi 2) Bamon Khambi Devi 3) Loitom Tombimacha Devi 4) Mongjam Leima Devi 5) Wahengbam ongbi Tongoubi Devi ni. Wapham asi tabada nupi luchingbi kharana makhoidi meeyamgi thabak tougani, mareibak kangani, nupi meeyamda minamduna lonna ningthoudagi lupa chatret yangkhei louba haiba wapham adu yaningde haina khumkhi. Adubu nupi luchingbi singa konna wari sanaraba matungda Tongoubi di makhoi mangagi maraktagi chongthorakhi.

Nupi mari jail da tha mapal leibagi keithel thingba

Matung tarakpada February 29 da Uripoklomda Tourangbam Nitai amasung Khongbantabam Dhulop na Oinam Mukhi Devi gi machanupabu mangolgi ukhoktenda pullaga phukhi amasung Chitra Devi buna Dhulop, Nitaina hakthengnana phukhi. Wapham asi tabadagi nupi meeyamna makhoi ani phage lakpada makhoi cheirap court ta chensinkhi. Nupi meeyamna cheirap court ta Dhulop, Nitaibu makhoi da sinnaro haina kanna erang thoklakpadagi Manipur police amasung Manipur Rifle gi sifaising thoklaktuna nupi singa akanba muknaba ama thokhi. Thoudok aduda sifai singna tamthiraba mawongda nupisingbu phukhi amasung asok apan nungkhiba nupi kaya yaokhi. Nitai amasung Dhulop sifaisingna pukhre amasung numit mari ni gi matungda thadokhi. Thadoklaba matungda makhoi anina nupi mari na serannaba wa sandokpani haiduna Chitra Devi, Mukhi Devi, Kangjam Sanajaobi Devi, Bamon Chaonuhan Devi fahankhi amasung makhoi mari fadok tahanduna lupa chamma chamma su cheirap na thihankhi. Nupi mari na keisum sangda tha mapal leiringeida kana amatta keithel da pot yolloisi hainakhiduna kana amatta kanakhide.

Sabi phakhibaga loinana Leibaklei keisum sangda changkhiba

Adubu yaoshang matam da nongma ayukki pung tara tarakpa aduwaida Sabi amasung Leibaklei na keithelda miramcha amana moja phurit leiraga lakpada Leibakleina mojaphurit adu munduna segaikhi. Sifai singna ubadagi Leibaklei phaduna pukhi. Sabi na nupi meeyamga loinana chattuna treasury manaktagi Leibaklei bu sifaisingi makhuttagi munduna purakkhi. Borsaheb amasung police ka loinana Sabi, Leibaklei phanaba lakpada makhoi animak meeyamna lothankhi. Makhoi anibu koithi thibada meeyamna khollao kaya kaya laoduna siphaisinga akanba mawongda muknakhi. Talak asida Maharani thonglomdagi nupa amana turel da leitum ama thadarakpagi “jom” laoba makhol tabada nupi meeyamna “Sabi esingda chongthakhre, Sabi sire” haina wa-wa laonarakhi. Adubu nongngallaga Sabi Checkon keithel dagi sifaisingna phakhre amasung mathangi numitta Leibaklei di Sabi phakhrabanina mahaksu phadou leire haiduna masana sifaisingda changjakhibani. Numit adudagi Leibaklei tha ahum keisumsang da leikhi aduga Sabi na tha taruk leikhi.

Ehou kaya ama changsillaklaba matung amasung leibakki phibham asuk soklaklaba matamsida borsaheb na wari sananaba koubada nupi luchingbi singna saheb khoi bilaatta hanbikhro, surto saheb amasung darbar member nipan louthoko, meeyamna sahebkhoina leibak asida leibasi pamdre, meeyam maraktagi matik chaba mee darbar member oinaba khallage haikhi. Amasung nupi kaya ama keisum sang da tha kaya kaya thamkhi. Mayam adugi marakta tha 6 keisum sang da leikhibi singdi 1) Sarungbam Leimaton Devi 2) Thongam ongbi Amubi Devi 3) Sanatombi Devi 4) Nongthongbam ongbi Khongnang Devi 5) Kshetrimayum ongbi Mukhi Devi 6) Ayekpam ongbi Rajani Devi 7) Wangkhem ongbi Kumari Devi 8) Laishom ningol Leibaklei Devi 9) Wahengbam ongbi Tongoubi Devi ni. Makhoi mapal na keisum sangda changkhraba matungdagidi erang kaya houkhidre amasung mapham kayada houramba erangsu lepkhre. Meeyam pumba makhoi mapal keisum sangda thamkhibada thammoi soknakhi amasung 1939 gi nupi lan loisinkhi.

Mathakta ejariba warol sing asi Anouba Meerol gi khongburoi singda Nupee Lal Memorial Association gi Oja Longjamba Meetei Netaji na libirakpani amasung mahakki apokpi Ayekpam Rajani na libiramba wari gi matung enna mahakna eba lairik Nupee Lal haiba lairik adudaguni. Oja Netaji na chahi kaya changna thijin khomjinduna tanglaba wari sing asibu eikhoida libibagidamaktasu Anouba Meerol na thagatpa phongdokchari. Ejariba asida nattana ahenba wari kaya amasu amasung Nupi lan da thoudang loubirambi kaya amagisu matang da thijin duna makha tana chefong asida phongnaba hotnajakhigani.